Endokrin sistem hormonlar ve salgılama işlevine sahip endokrin bezlerden oluşur. Vücutta önemli görevlere sahip hormonlar endokrin bezlerden kan dolaşımına salınır ve kan yoluyla organlara, kaslara ve cilde taşınır. Dokulara iletilen hormonlar çeşitli sinyaller ile sistemlerin düzenli çalışmasına yardımcı olur.
Metabolizma süreçlerinin yönetilmesine katkısı olan endokrin bezlerden biri de tiroid bezidir.
Tiroid bezi boynun ön kısmında ve nefes borusunun önünde bulunur. Tiroid bezi, boğazın iki tarafına uzanır, kelebek şeklindedir ve genellikle dışarıdan fark edilmez. Salgıları hipotalamus ve hipofiz bezlerinden gelen sinyaller ile uyarılan tiroid bezi ve hormonları vücutta neredeyse çoğu organın işleyişini etkileyebilir. Kalp ve damarları kapsayan dolaşım sistemi, sindirim sistemi, üreme sistemi ve sinir sistemi tiroid hormonları tarafından etkilenen sistemlerdir. Tiroid bezi düzgün çalışmadığında bir veya birden fazla organ veya sistemde problem meydana gelebilir.
Tiroid Bezi ve Fonksiyonu Nedir?
Endokrin sistemin bir parçası olan tiroid bezi salgıladığı hormonlar ile vücutta birçok olayın düzenlenmesine katkıda bulunur. Tiroidin temel görevi, metabolizmanın işleyişi ve kontrolüdür. Beyin ve sinirlerin gelişimini, nabzın ve nefes alışverişinin düzenlenmesini, doğurganlığı, kemik, saç, cilt, göz, kalp ve bağırsak işleyişini destekler.
Tiroid hormonları düzenli olarak kan dolaşımına sabit miktarlarda salınır. Vücutta daha fazla enerjiye ihtiyaç duyulduğunda (büyüme ve hamilelik dönemi vb.) ise daha fazla tiroid hormonları üretilir. Hipotalamus ve hipofizden gelen iletiler sonucu tiroid bezi 3 hormon üretir ve kana salgılar:
- Tiroksin (T4): Tiroidin ürettiği ana hormondur. Tiroksin kan dolaşımına katıldıktan sonra aktif tiroid hormonu triiyodotironine dönüştürülür.
- Triiyodotironin (T3): Tiroksin hormonundan daha az miktarlarda üretilir ancak metabolizma üzerindeki etkisi daha fazladır.
- Kalsitonin: Kan ve kemiklerdeki kalsiyum miktarının düzenlenmesine yardımcı olur.
T3 ve T4 hormonları bazal metabolizma hızını arttırmada ve hücrelerin daha fazla çalışmasını uyarmada etkili olabilir. Tiroid hormonlarının üretimi için tiroid bezinin iyota ihtiyacı vardır. Sofra tuzu, çeşitli gıdalar ve suda bulunan iyot, tiroid bezi tarafından tutulur ve tiroid hormonlarının üretilmesi sırasında kullanılır. Bu nedenle vücutta bulunan iyot miktarı üretilen hormonların seviyelerini etkileyebilir. Ülkemizde su ve diğer gıdalar iyot açısından fakirdir.
Yaygın Tiroid Hastalıkları Nelerdir?
Tiroid hastalıkları genellikle hormonların yetersiz veya aşırı üretilmesinden kaynaklanabilir. Tiroid hastalıkları birkaç farklı türe sahiptir ve kaynaklandığı duruma göre birincil (primer) ve ikincil (sekonder) olarak sınıflandırılabilir. Birincil tiroid hastalıkları doğrudan tiroid bezi ile ilişkiliyken ikincil tiroid hastalıkları hipofiz bezinden kaynaklanır. Tiroidi etkileyen başlıca hastalıklar şu şekilde sıralanabilir:
- Hipotiroidizm: Daha az çalışan tiroid bezlerinde yeterli miktarda tiroid hormonları üretilemez. Dolayısıyla yetersiz hormon düzeyleri metabolizmanın yavaşlamasına neden olabilir. Yaygın belirtileri soğuğa karşı duyarlılık, yorgunluk, kilo alma, kabızlık, depresyon, kuru cilt, yüzde şişkinlik ve düzensiz menstrüasyon dönemleridir.
- Hipertiroidizm: Tiroid bezinin fazla aktif olması sonucu aşırı tiroid hormonu üretilmesidir. Aşırı tiroid hormonu üretimi metabolizmanın hızlanmasına ve vücutta enerji kullanımının artmasına neden olabilir. Yaygın belirtileri ısıya karşı duyarlılık ve terleme, kilo kaybı, sinirlilik, kalp çarpıntısı, uyumakta zorlanma, ince ve kırılgan saçlar, düzensiz menstrüasyon dönemleridir.
- Tiroid nodülleri: Tiroid hücrelerinin anormal şekilde büyümesi veya çoğalması ile oluşan yumrulardır. Tiroid nodülleri tekli veya çoklu, katı veya içi sıvı dolu olabilir. Nodüller çoğu zaman iyi huyludur, nadiren kansere neden olur. Genellikle semptom göstermez; ancak aşırı büyüyen nodüller, nefes ve yemek borusuna baskı yapabilir, boyunda şişlik, ses kısıklığı, nefes darlığı ve yutma güçlüğüne neden olabilir.
Tiroid hormonlarının vücut ısısı, kalp atışı, enerji metabolizması gibi durumlar üzerinde etkileri olduğundan çarpıntı, sıcak veya soğuğa karşı intolerans, halsizlik gibi belirtilerin dikkatle takip edilmesi ve endokrinoloji uzmanına başvurulması gerekir.
Tiroidin Nedenleri ve Risk Faktörleri Nelerdir?
Tiroid rahatsızlıkları farklı nedenlere bağlı ortaya çıkabilir. Otoimmün hastalıklar, genetik özellikler, iyot ve radyasyon gibi çevresel faktörler tiroid bezi ve hormonlarında sorunlarla ilişkili başlıca etkenlerdir. Yetersiz çalışan tiroid bezinde meydana gelen hipotiroidizme neden olabilecek faktörler şunlar olabilir:
- Otoimmün bozukluk olan Hashimoto hastalığı,
- Beslenmede iyot eksikliği,
- Hipofiz bezi problemleri,
- Hipertiroidizmin aşırı tedavisi,
- Tiroid iltihaplanması,
- Tiroid bezinin çıkarılması.
Tiroid bezinin aşırı çalışması sonucu meydana gelen hipertiroidizme neden olabilecek durumlar ise şu şekildedir:
- Bir otoimmün bozukluk olan Graves hastalığı,
- Tiroid nodülleri,
- Tiroid iltihaplanması,
- Beslenme veya ilaçlar nedeniyle kanda aşırı iyot,
- Hipofiz bezinde iyi huylu tümör,
- Hipotiroidizmin aşırı tedavisi.
Tiroid hastalıklarının tanı yöntemleri çeşitlidir. Tiroid sağlığı hakkında bilgi veren ilk yöntemler fizik muayene ve kan testleridir. Fizik muayenede tiroid bezinin büyüklüğü kontrol edilir ve nodul tespiti yapılır. Kandaki TSH hormonu seviyesi hem hipotiroidizm hem de hipertiroidizm için gösterge kabul edilir. TSH normal aralığı 0,5-5,0 mIU/L’dir ve bu değer yaş, hamilelik gibi etkenlere bağlı olarak değişebilir. Kan testinde ayrıca serbest formdaki T3 ve T4 hormon düzeyleri de bakılabilir.
Hormon seviyelerinin anormal olması sonucunda görüntüleme yöntemlerine başvurulabilir. Tiroid bezinin boyutlarının araştırılmasında ve tiroid nodülü şüphesinde ultrasonografi ile değerlendirme yapılabilir. İnce iğne aspirasyon biyopsisi (İİAB) tiroid nodüllerinin tanısı için altın standart bir testtir. Sintigrafi çekilerek ise hipertiroidi ve benzeri durumlarda tiroid ve nodül aktivitesi tespit edilebilir.
Tiroid Hastalıklarının Tedavi Seçenekleri Nelerdir?
Hormon düzensizliklerinin şiddeti ve altta yatan sebebin ne olduğuna bağlı olarak birkaç tedavis seçeneği bulunur. Tiroid hastalıklarında uygulanan üç ana tedavi ilaç tedavisi, ameliyat ve radyoaktif iyot tedavisidir.. İlaç tedavileri hipertiroidizme bağlı tiroidin yüksek düzeyde hormon üretimini baskılamaya ve semptomların düzeltilmesini sağlamaya yardımcı olabilir. Günümüzde iyi huylu tiroid nodüllerinde yakma (ablasyon) tedavileri de kullanıma girmiştir. Tiroid hastalıklarının türüne göre değişen tedavi seçenekleri şunlar olabilir:
- Hipotiroidizm: Tiroid bezi yeterli miktarda tiroid hormonu üretemediğinde vücutta ihtiyaç duyulan tiroid hormonlarının sentetik şekli olan ilaçlar kullanılabilir.
- Hipertiroidizm: İlaç tedavisi ile tiroidin hormon üretimi normale getirirlir ve böylece kalp çarpıntısı gibi semptomların düzeltilmesi sağlanır. Radyoaktif iyot tedavisi, tiroid hücrelerine hasar vererek tiroid bezinin tahrip edilmesini sağlar. Kontrol edilemeyen hipertiroidizmde cerrahi uygulama yapılabilir.
- Tiroid nodülleri: Yeni tanı almış nodüllerde, genç hastalarda, iyot eksikliği olan bölgelerde ilaç tedavisi uygulanabilir. Tanı ve tedavi sırasında gözlemin sürdürülmesi gerekir. Nodüllerin boğazda çeşitli dokulara baskı yapması durumunda ise cerrahi uygulama önerilebilir.
Tiroid bezinin bazı durumlarda çıkarılması gerekebilir ve bu işleme “tiroidektomi” denir. Tiroid kanseri vakalarında tiroidektomi ve bazı durumlarda ilave radyoaktif iyot tedavisi uygulanabilir.
Tiroid Problemi Olan Hastalar İçin Yaşam Tarzı Önerileri Nelerdir?
Tiroid bezi ve hormonlarının sağlıklı çalışması için iyot alımına ihtiyaç duyulur. İyot vücutta üretilemediğinden besinler yoluyla vücuda alınması gerekir. İyotla zenginleştirilmiş tuz tüketimi ve iyottan zengin gıdalar yeterli miktarda iyot sağlayabilir. İyot içeren besinler arasında balık ve deniz ürünleri, süt ve süt ürünleri, soya sütü ve sosu, yumurta ve et yer alır. İyot yetersizliği olan bireylerde iyot alımının arttırılması, Hashimoto hastalığı olan bireylerde de aşırı iyot alınmaması önemlidir. Tedavi sırasında ve sonrasında hormon düzeyleri takip edilmeli ve uygun beslenme tedavileri sağlanmalıdır.
Düzenli fiziksel aktivite yapmayan kişilerde TSH hormonu değerleri düzenli aktiviteye sahip kişilere kıyasla daha fazladır. TSH seviyelerinin yükselmesi ve hipotiroidizm riskinin artması yaşam tarzı alışkanlıkları ile ilişkili olabilir. Ayrıca stres ve depresyon dönemlerinde vücuttaki hormonal değişiklikler tiroid aktivitesini de etkileyebilir. Özellikle kadınlar hormon düzensizlikleri ile daha sık karşılaşır ve tiroidin etkilenmesi ile sinirlilik, huzursuzluk, depresyon gibi semptomlar görülebilir. Tiroid rahatsızlıklarının önlenmesi ve tedavisinde yaşam tarzı değişiklikleri gözden geçirilmelidir.
Tiroid Hakkında Sık Sorulan Sorular
Vücuttaki tiroid hormon düzeyleri ve tiroid hastalıkları karmaşık veya öngörülemez olduğundan birçok soru işaretine neden olabilir. Tiroid hormonları ve sorunları ile ilgili en çok merak edilen sorular ve cevapları için yazının devamını okuyabilirsiniz.
Tiroid nodülleri kanserli midir?
Tiroid büyümesi veya nodülleri genellikle tehlikeli değildir. Ancak nadiren de olsa kanserli olabilir. Tiroid nodüllerinde kanser oranı yaklaşık %3-5 arasında değişir. Kişide hipertiroidizm veya hipotiroidizm bulunması tiroid kanseri olma olasılığını değiştirmez. Bununla birlikte özellikle baş ve boyun bölgelerinin radyasyona maruziyeti kanser riskini artırabilir.
Tiroid hastalıkları kalıtsal mıdır? Ailemde tiroid sorunu olan biri varsa benim de riskim var mı?
Aile geçmişinde tiroid hastası kişilerin olması ailedeki diğer bireylerde tiroid hastalıklarının ortaya çıkmasını etkileyebilir. Aile öyküsünde tiroid sorunları bulunan kişilerde tiroid problemleri riski daha fazladır. Bu nedenle rutin olarak tiroid bezi ve hormonlarının kontrolü önerilir.
Gebelik tiroid fonksiyonlarını nasıl etkiler? Tiroid hastalığı olan bir kadın hamile kalabilir mi?
Gebelik sırasında kadın vücudunda birçok fizyolojik değişiklik meydana gelir. Gebelikte oluşan hormonal ve metabolik değişiklikler tiroid hormon değerlerini etkileyebilir ve bazı tiroid hastalıklarını taklit edebilir. Gebelik sırasında TSH ve T4 hormonlarının üretimi bir miktar artabilir ve tiroid büyümesi görülebilir. Ayrıca gebelik, var olan tiroid hastalıklarının seyrini de değiştirebilir. Gebelik sırasında devam eden tiroid hastalıklarının seyri yenidoğanı etkileyebileceğinden tanı ve tedavinin mümkün olan en kısa sürede yapılması gerekir. Ayrıca hipotiroidizm kadınlarda doğurganlığın düşmesi ile ilişkili olabilir. Düşük tiroid hormon seviyeleri yumurtlamayı olumsuz yönde etkileyerek doğurganlığı azaltabilir. Gebelik öncesinde ve sırasında tiroid hastalıkları mevcutsa tedavi edilmesi önemlidir.
Tiroid hormon düzeyleri ne zaman kontrol edilmelidir?
Ailede bulunan tiroid problemleri, kiloda istemsiz değişiklikler, kalp atış hızının ve sıcaklığa karşı hassasiyetin değişmesi, yorgunluk gibi faktörlerin varlığı tiroid hormon düzeylerinin kontrolünü gerektirir. Ek olarak uyku problemleri, ele gelen kitle ve kadınlarda düzensiz menstrüasyon dönemleri de tiroid bezinin işlevleri hakkında ipucu verebilir. Bu gibi durumlarda tiroid hormon düzeylerinin kontrol edilmesi önerilir.
Hormon değişiklikleri tiroid hastalıklarını nasıl etkiler?
Tiroid rahatsızlıkları kadınlarda erkeklere oranla daha sık görülür. Bunun nedeni kadınlara ait hormon düzeni ve değişikliği olarak kabul edilebilir. Özellikle ergenlik dönemi ve menopoz arasındaki kadınlarda tiroid hastalıkları sık görülür. Kadınlarda bulunan östrojen hormonu kanda tiroid hormon seviyelerini düşürebilir ve hipotiroidili kadınlarda tiroid hormon ihtiyacını arttırabilir. Menstruasyon dönemlerinde östrojen ve diğer hormon seviyelerindeki dalgalanma, farklı ruh hallerini ortaya çıkarabilir ve depresyonla ilişkili olabilir. Özellikle doğum yapan kadınlarda hormon seviyelerinde değişiklikler görülür ve bu hormon düzensizlikleri depresyon sürecine yol açabilir.
Tiroid rahatsızlığı olan kişiler nasıl kilo kontrolü yapmalı?
Aşırı aktif tiroid bezi kişinin kilo kaybetmesini tetikler ve hormon düzeyleri kilo kaybının ciddiyetini etkiler. Kilo kaybının artması hipertiroidizmin şiddetiyle doğrudan ilgilidir. Tiroid iltihabı ve yüksek doz tiroid hormon hapları da kilo kaybına neden olabilir. Kilo alımı ise genellikle tiroid bezinin yetersiz çalışmasından kaynaklanır. Şiddetli hipotiroidi olan kişilerde kilo alımı daha fazla görülebilir. Hipotiroidizmde alınan kilolar genellikle aşırı tuz ve su birikiminden kaynaklanır ve tedavi ile kilo kaybı beklenir. Tiroid hastalıkları tedavi sürecinde kilo kontrolünü sağlamak için doktor ve diyetisyeniniz ile beslenme planı oluşturmanız daha hızlı sonuç almanıza yardımcı olabilir.
Tiroid rahatsızlığı olan biri spor yapabilir mi? Hangi egzersizler önerilir?
Kişilerin tiroid hormonları kontrol altında değilse egzersiz yapıldığında bazı rahatsızlıklar oluşabilir. Örneğin otoimmün bir hastalık olan Graves hastalığının neden olduğu hipertiroidizm, egzersiz sırasında vücudun aşırı ısınmasına yol açabilir. Sonuç olarak endişeli veya sinirli hissetme, kızarıklık, terleme ve uykuda problemler yaşanabilir. Hipotiroidizme neden olan otoimmün hastalık Hashimoto ise yetersiz çalışan tiroid nedeniyle kalp atışlarının yavaşlamasına neden olabilir ve kalp çarpıntısı, yorgunluk ve depresif bir ruh halini tetikleyebilir. Tiroid tedavileri ile hormon düzeyleri normal seviyelere geldiğinde ise egzersiz güvenlidir. Hafif egzersizler, yoga gibi aktiviteler kilo kontrolü, kabızlık ve yorgunluk gibi semptomların iyileştirilmesinde yardımcı olabilir. Size en uygun egzersiz planını belirlemek için doktorunuza danışınız.
Tiroid ilaçları düzenli kullanılmalı mı? Yan etkileri nelerdir?
Tiroid ilaçları yeterince üretilemeyen tiroid hormonlarının ikamesini sağlar. Fiziksel ve zihinsel aktivitenin sağlıklı sürdürülmesi için vücutta yeterli tiroid hormonu düzeyleri gerekir. Özellikle çocuklarda büyüme ve gelişme için tiroid hormonu kritik öneme sahiptir. Bu nedenle doktorun önerdiği tiroid ilaçları düzenli olarak kullanılmalı ve kontroller sağlanmalıdır. Tiroid ilaçları bazı durumlarda istenmeyen yan etkilere yol açabilir. Yorgunluk, ısı intoleransı, göğüs ağrısı veya rahatsızlığı, azalmış idrar çıkışı, yutma ve nefes almada güçlük, sinirlilik, menstrüasyon dönemi düzensizlikleri, ciltte kaşıntı ve kızarıklık bu yan etkiler arasında sayılabilir.
Tiroid bezi rahatsızlıkları diğer organ işleyişlerini de etkileyebilir. Bu nedenle hipotiroidizm, hipertiroidizm ve nodül gibi hastalıkların kontrolünün sağlanması kritik bir öneme sahiptir. Tiroid bezi problemlerine sahip olduğunuzu düşünüyorsanız kontrollerinizi yaptırmayı ihmal etmeyiniz.
