Çocuklarda Dikkat Eksikliği Neden Olur?
Çocuklarda dikkat eksikliği, ilk olarak, 1902 yılında George Still tarafından aşırı hareketli, odaklanma ve öğrenme güçlükleri çeken ve davranış problemleri olan çocuklarda “ahlaki kontrolün ileri düzeyde yetersizliği” olarak tanımlamıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan viral ensefalit salgınından sonra bazı belirtiler ortaya çıkmıştır ve bu da salgının davranışsal bir sonucu olduğu düşünülmüştür. Aşırı hareketlilik, yerinde duramama, tekrarlayıcı hareketler (perseverasyon) ve bilişsel bozuklukları olan çocukların durumu 1947 yılında “minimal beyin zedelenmesi sendromu” olarak adlandırılmıştır. Daha sonra, altta yatan herhangi bir fiziksel bulgu bulunmaması durumuna “minimal beyin disfonksiyonu” adı verilmiştir.
Dikkat eksikliği, hayatın her yaş grubunda görülebilen, gündelik hayatta birtakım problemler meydana getiren bilişsel-psikolojik hastalıklar grubuna giren bir durumdur. Dünya genelinde çocukların %5-12 sini etkilediği bilinmektedir. Özellikle okul çağındaki çocuklarda ve gençlerde görülme sıklığı daha fazladır. Nedenleri arasında, genetik, nörofizyolojik, nörogelişimsel, nörokimyasal ve psikososyal etkenlerin birlikte rol oynadıkları düşünülmektedir. Bu nedenle bu konuda endişe eden ebeveynler, konuyla alaklı sık sık sorular sormakta ve içinden çıkmak istemektedirler.
Dikkat eksikliği, çocukluk çağında başlayıp erişkinlik çağında da devam edebilen ve unutkanlık, dikkatini toplayamama, ayrıntılara dikkat etmeme gibi belirtilerle karakterize ve bunlara ek olarak hiperaktivitenin de eşlik ettiği ruhsal bir bozukluktur. Dikkat eksikliğinin; hiperaktivite olsun ya da olmasın, okul çağındaki çocuklarda görülme aralığı %6-9 dur ve erkeklerde daha sıktır. Ergenler de ise bu oran %6 olarak saptanmıştır.
Çocuklarda Dikkat Eksikliğinin Sebepleri Nelerdir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, genetik, çevresel ve psikososyal etkenlerin neden olduğu söylense de nedeni tam olarak bilinmeyen bir rahatsızlıktır. Yapılan çalışmalarda dikkat eksikliğinin %75 oranında genetik olduğu saptanmak ile birlikte, diğer nedenler arasında ise şu nedenler olduğu düşünülmektedir:
- Beyin hasarı
- Erken doğum
- Hamilelikte alkol ve tütün kullanımı
- Düşük doğum ağırlığı
- Hamilelikte ya da daha erken yaşlarda belirli çevresel etkenlere maruz kalma (kurşun vb.)
- Parçalanmış aile yapısı
- Anne baba arasında ciddi sorunlar
- Çocuğun ailenin ilk ya da tek çocuğu olması
- Anne babada psikiyatrik bozukluk öyküsü
- Anne sütünü az alma
Dikkat Eksikliği Nasıl Giderilir?
Çocuklarda dikkat eksikliği özellikle de okul çağında önemli bir sorundur. Terapi seçenekleri arasında medikal tedavi ile birlikte psikoterapi yer almaktadır. Terapi esnasında en önemli nokta iyi bir değerlendirme olmaktadır ve bu aşamada okul ve öğretmenden bilgi alınmaktadır. Okul öncesi çocuklarda (4-5 yaş), ilaç tedavisi denemeden önce davranış terapisi yapılmakta ve ebeveynlere eğitim verilmektedir.
Dikkat eksikliği genellikle hiperaktivite ile birlikte görülmektedir. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), çocuğun bir yere dikkatini vermekte zorlanmasına neden olmakla birlikte ve hareketsiz kalmasına engel olur ve çevresine de rahatsızlık verebilir. Bu nedenle çocuğun bu tür davranışları görmezden gelinmemeli, acil olarak uzman desteğine başvurulmalıdır. Davranış terapisi de bu tür etkileri azaltacak önemli ve ilk olarak başvurulması gereken bir tedavi seçeneğidir. Davranış terapisi, çocuklara ve ailelere, çocukların olumlu davranış biçimlerini öğretmeyi ve olumsuz davranış biçimlerini ise ortadan kaldırmayı amaçlar. Her ne kadar çocukları kapsar ise de daha çok bir ebeveyn eğitimidir.
Terapi yöntemleri birden fazladır ve terapist en uygun yöntemi seçecektir ancak bir diğer terapi seçeneği de bilişsel davranışçı terapidir. Bilişsel davranışçı terapi, daha çok çocuğa odaklanır ve olumsuz davranış biçimlerine ortadan kaldırmayı amaçlar. Anı zamanda çocuğun davranış ve duygularının farkına varmasını sağlayarak, duygusal ve düşünsel süreçlerinde olumsuz davranışlarını değiştirmesine yardımcı olur.İlaç tedavisi de bu yöntemlere ek olarak bu süreçte yardımcı olmaktadır. Tedavide kullanılan bazı ilaçlar ise şunlardır:
- Uyarıcılar: DEHB yönetiminde en yaygın kullanılan ilaçlardır ve kullanan çocuklarda %70-80 oranında başarı sağlanmıştır.
- Uyarıcı Olmayan İlaçlar: Uyarıcılar kadar hızlı etki göstermemekle birlikte, etkisi 24 saate kadar devam eder.
Kısacası tüm bu süreç bedensel ve kişisel çocuk gelişim programlarını içermelidir. Hisar Hospital Intercontinental’in de geniş test skalası ile uyguladığı bazı yöntemler şu şekildedir:
Bilişsel Değerlendirmeler
- WISC-IV Zeka Testi (Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği)(6-16 yaş)
- Stanford Binet Zeka Testi(2-5 yaş 11 ay)
- Metropolitan Okul Olgunluğu Testi
- Burdon Dikkat Testi
- Frankfurter Dikkat Testi
Ruhsal Değerlendirme
- Oyun Terapisi (2-11 yaş)
- Çocuk ve Ergenlerde Bilişsel Davranışçı Terapi(6-20 yaş)
Dikkat Eksikliğinin Olduğu Nasıl Anlaşılır?
Çocuklarda dikkat eksikliğinin birden fazla nedeni bulunmaktadır ve belirtileri de bireyden bireye değişmektedir. Bazılarında bir ya da birkaç tanesi görülürken bazılarında ise birçok belirti ile kendini göstermektedir. Belirtiler şu şekilde kendini gösterir:
- Kendilerine verilen yönergeleri başından sonuna kadar takip edemezler
- Düzensiz görünürler
- Detayları gözden kaçırırlar
- Unutkandırlar
- Dikkatleri çok kolay başka bir yöne kayabilir
- Siz konuşurken sizi dinlemiyor gibi görünürler
- Uzun süre zihinsel çaba gerektiren hallerde zorlanırlar ve bunlardan kaçarlar
- Evde veya okulda yapacağı bir etkinlikte kullanması gereken eşyaları sık sık kaybederler
- Detayları gözden kaçırırlar
Tüm bunlara hiperaktivite de eşlik edebilir ve belirtileri de şu şekildedir:
- Çok konuşurlar
- Yerlerinde duramazlar
- Oturulması gerektiği zamanlarda bile oturamazlar
- Sürekli bir yerlere koşup tırmanırlar
- Sıralarını beklemekte zorlanırlar
- Soru sorulduğunda soru sormayı sözü kesip cevabını hemen verirler
- Sessiz sakin kalamazlar
- Olaylara ve konuşmalara sürekli müdahale ederler
Bazı bozukluklar, DEHB ile eş zamanlı olarak görülürler. Hastaların üçte ikisinde, eşlik eden başka bir rahatsızlık bulunmaktadır. Bu oran şu şekildedir:
- Yüzde 30-50’sinde davranım bozukluğu,
- %20-25’inde anksiyete bozukluğu,
- %15-20’sinde duygudurum bozukluğu,
- %10-25’inde öğrenme güçlüğü görülür.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, bazen bazı fiziksel rahatsızlık varlığında karıştırılabilir. Bu durumlardan bazıları şunlardır:
- Nöbetler (bazı epilepsi nöbetlerinde dalgınlık olmaktadır. Örn; absans epilepsi)
- Görme ve işitme bozuklukları
- Kafa travması
- Çeşitli nedenlere bağlı uyuma problemleriyle gelişen uykusuzluk
- Sağlıksız beslenme
- Akut ve kronik bazı hastalıklar
- Karbamazepin (antiepileptik), Fenobarbital (antiepileptik), antiastmatik ilaçlar (örn; teofilin) çocuğun dikkat ve odağını etkilemekte ve DEHB ile karıştırılmaktadır.
- Depresyon (huzursuzluk, hırçınlık ile kendini gösterebilir)
- Bipolar affektif bozukluk (huzursuzluk, hareketlilik gibi manik belirtiler görülür)
- Anksiyete bozuklukları
- Öğrenme güçlükleri
Dikkat eksikliği, çocukların ve gençlerin yaşantılarını bu tür belirtilerle olumsuz etkilemekte ve çoğu zaman ebeveynler tarafından dikkate alınmamaktadır. Halbuki, küçükken dikkatten kaçan birçok psikolojik rahatsızlık, ileriki yaşlarda davranım bozukluğu, depresyona eğilim gibi durumlarla daha da katlanarak kendini göstermekte ve yıkıcı sonuçlar doğurduğu için ihmal edilmemeli ve uzman desteğine başvurulmalıdır.
Dikkat Eksikliği Hangi Yaşlarda Görülür?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu son yıllarda hem tıp camiasında hem de toplum tarafından sıkça dile getirilen önemli bir konudur. Toplumdaki DEHB sıklığına bakıldığında, okul çağındaki çocuklarda %8, ergenlikte %6 ve erişkinlikte %4 olarak bildirilmektedir. Çocukluk döneminde var olan rahatsızlık, kendisini okul çağlarında belli eder. Yerinde duramama, arkadaşları ile problem yaşama, okumada güçlük çekme gibi belirtilerle hiperaktivite, dikkat eksikliğine nazaran daha hızlı fark edilip terapi desteği aranır.
DEHB, ilerleyen yaşlarda görülme sıklığının azalmasının nedeni, belirtilerin azalmasıdır. Yani hastalık tamamen ortadan kalkmaz. Rahatsızlık ileride kendisini, bir işe başlayamama, işyerinde verimsiz vakit geçirme, kötü şoförlük, kötü giden evlilik, stresle baş edememe, öfke atakları, çok fazla işle aynı anda uğraşamama gibi belirtilerle kendini gösterir.
Çocuklarda Tedavi Süreci Ne Kadar Sürer?
Dikkat eksikliği yaşayan çocukların ebeveynlerinin aklında ilk beliren soru hiç şüphesiz tedavinin ne kadar zaman alacağı konusudur. Ancak dikkat eksikliği probleminin tedavi sürecine dair kesin ve net bir süre belirtilemez. Bu süreç çocuğun yaşına, psikolojik durumuna, anne babanın bilinç ve ilgi düzeyine ve en önemlisi çocuğun odaklanma sorununun evresine göre değişiklik gösterir. Anne babanın veya bakım verenin çocukla uyum ve etkileşimi çocuk psikologu ve süreci yöneten ekibin işbirliği ne kadar fazla olursa tedavi süreci o kadar verimli ve konforlu olur.
Sıkça Sorulan Sorular
Çocuğunda dikkat eksikliği olduğunu düşünen ya da teşhisini duyan ebeveynler endişe etmekte ve bazı soruları sık sormaktadır
Dikkat Dağınıklığı Çocukların Okulunu Ne Kadar Etkiler?
Dikkat dağınıklığı yaşayan çocuklarda da her bireyde olduğu gibi etkileyen faktörler merak edilir. Özellikle okul kaynaklı stres faktörü gelişim çağındaki çocukların dikkat dağınıklığını artırabilir. Bu sebeple stres yönetimi konusunda da ailenin ve öğretmenlerinin yaklaşımı hassas bir konudur çocuk üzerinde baskı yaratmamak gerekir.
Dikkat Eksikliğinin Tedavisinde Ailenin Yapması Gerekenler Nelerdir?
Çocuğun gelişme ve büyüme süreçlerinde tüm konularda olduğu gibi aile yaklaşımı ve işbirliği esas konudur. Odaklanma probleminin karşılaşılabilir olağan bir şikayet olduğu ve kaliteli bir tedavi ve terapi süreciyle iyileşmesinin mümkün olduğu unutulmamalıdır. Anne baba tarafından çocuğa karşı destekleyici ve yapıcı bir tavır ve tutum sergilenmelidir. Çocuğun özgüveni kırılmamalı, psikolog, pedagog ve çocuk gelişim uzmanı gibi tedavi ekibinden oluşan profesyonellerle uyum içerisinde ilerlemeye özen gösterilmelidir.
Çocuğum Çok Dalgın Dikkat Eksikliği Olabilir mi?
Hayır. Çünkü her dalgınlık dikkat eksikliği belirtisidir denilmez ancak başta nörolojik olabileceği gibi başka bir fiziksel rahatsızlık olabilir. Ayrıca tüm fiziksel muayenelerin ardından psikolojik bir neden olup olmayacağı düşünülür.
Çocuklarda İlaç Kullanımı Ne Kadar Uygundur?
Odaklanma sürecinde çocuklarda ilaç yazma konusunda gerek görülürse çocuk psikiyatristi bir uygulama yapabilir. Çocuğun yaşına ve sağlık durumuna uygun dozda ilaç tedavisi planlaması yapılır.
Evde Dikkat Eksikliği İle İlgili Neler Yapabiliriz?
Aileler, çocuklarında bu sorunu fark ettiklerinde farklı çözüm yolları aramaktadırlar. Bazen bir uzmana başvurmak zor gelebilir ya da vurana kadar geçen süreçte kendileri bir şeyler yapmak isteyebilirler. Çünkü çocuklar davranış yönetiminde ebeveynlerinin desteğini aramaktadırlar. Bu süreçte ebeveynlere verilebilecek bazı tavsiyeler şunlardır:
- Aile içerisinde yatış kalkış saatlerini düzenleyen bir rutin oluşturmalısınız
- Dikkat dağıtıcı unsurları ortadan kaldırmalısınız
- Çocuğunuzla konuşurken, net olmalı ona onu dinlediğinizi hissettirmelisiniz.
- Çocuğunuza daha kısıtlı seçenekler sunmalısınız (bu kalem ya da şu kalem bu oyuncak ya da bu kıyafet)
- Karmaşık görevleri daha basit hale getirerek plan yapmasını kolaylaştırmalısınız.
- Sabırlı olmalısınız. Öfke ile yaklaşmak yerine, molalar verip fazlalık durumları ortadan kaldırabilirsiniz.
- Televizyon, tablet ve telefon kullanım süresine dikkat etmelisiniz
- Çocuğunuza spor, resim, müzik gibi etkili fırsatlar sunmalısınız
- Besleyici gıdalar yedirmeli, uyku düzenini sağlamalısınız
Dikkat eksikliği, çocuklukta ortaya çıkan, onların ve çevresinin hayatını zorlaştıran başka bir deyişle, bilişsel ve sosyal hayatını bozan bir rahatsızlıktır. Fark edilmediği ya da önemsenmediği durumlarda, ileriki yaşlarda, yıkıcı sonuçlar doğurabileceği gerçeği unutulmamalıdır. Çocuğunuzu iyi gözlemlemeli, sorunun altında yatan nedeni en iyi şekilde tespit etmek için uzman yardımı almayı ihmal etmemelisiniz.
Dikkat Eksikliği Geçmezse Ne Olur?
Odaklanma sorunu erken teşhis ve doğru tedavi ile iyileşebilen bir rahatsızlık olsa da tedavi edilmezse DEHB ve birçok rahatsızlığın gelişmesine zemin hazırlayabilir. Çocuğun akademik başarısını ve sosyal uyum konusundaki becerilerini azaltabilir. Siz de odaklanma sorunu ve çocuğunuzla ilgili diğer büyüme ve gelişme problemleri için kurumumuzdan bilgi ve randevu alabilir ve en sağlıklı şekilde çocuğunuzun gelişmesine destek olabilirsiniz.
