Allojenik kemik iliği nakli, hastanın kök hücrelerinin yerine, uygun bir donörün kemik iliğinden alınan sağlıklı kök hücrelerin konduğu bir işlemdir. Allojenik kök hücre naklinde kök hücre grefti, kötü huylu hücrelerden temizlenmiş ve bağışıklık sistemi tarafından yabancı maddelere karşı savaşabilen hücreler içermelidir. Kemik iliği kök hücreleri, çoğunlukla belirli sayıda hücre toplanana kadar arka kalça kemiğinden tekrar tekrar alınır. Ancak burada yeterli hücre elde edilemezse ön kalça kemiğinden veya göğüs kemiğinden de ilik toplanabilir. İnsanlarda uzun vadede gereken minimum ilik hücresi sayısı tam olarak bilinmemekle birlikte genellikle toplanan ilik hücresi miktarı tanıya, nakil öncesi şartlandırmanın türüne ve yoğunluğuna bağlı olarak değişir
Allojenik Kemik İliği Nakli Nedir?
Normal kan üretimini yeniden sağlamak ve kanser gibi hastalıkları tedavi etmek için kullanılan bir yöntem olan allojenik kemik iliği transplantasyonu ile hastalıklı kemik iliği, bir donörden alınan sağlıklı kemik iliği ile değiştirilir. Nakilden sonra hücreler hastanın kemik iliğine gidip kendi kök hücrelerinin yerini alır. Daha sonra kırmızı kan hücreleri, beyaz kan hücreleri ve trombositler dahil kanın ve bağışıklık sisteminin tüm bölümlerine dönüşür. Yeni hücreler nakledilmeden önce laboratuvar ortamında tedavi edilebilir. Nakilden önce kemoterapi ve radyasyon tedavisi görmek önemlidir. Bu şekilde kanser hücreleri öldürülür ve kemik iliğinde nakledilen kök hücreler için biraz yer açılır. Aynı zamanda bağışıklık sisteminin yeni hücreleri reddetmesi zorlaşır.
Hücre nakli yalnızca kemik iliğinden değil periferik kan ve göbek kordonu kanı gibi çeşitli kaynaklardan da elde edilebilmektedir. Bu nedenle kemik iliği nakli teriminin yerini “hematopoietik kök hücre nakli” terimi almıştır. Hematopoetik kök hücreler kaynaklarına yani kimden elde edildiklerine göre farklı isimler alırlar. Hastanın kendisinden elde edilen kök hücrelere otolog, özdeş ikizden alınan hücrelere singeneik, hastadan veya özdeş ikizden başkasından elde edilen hücrelere ise allojenik kök hücre adı verilmektedir.
Allojenik Kemik İliği Nakli Hangi Hastalıklarda Uygulanır?
Allojenik kemik iliği nakli çoğunlukla kanser hastalarında kullanılmakla birlikte kemik iliği yetmezliği ne sebep olan bazı hastalıkların tedavisinde de kullanılan bir prosedürdür. Allojenik kemik iliği naklinin tercih edildiği bozukluklar şunlardır:
Kötü Huylu Bozukluklar
- Akut miyeloid lösemi
- Akut lenfoblastik lösemi
- Kronik miyeloid lösemi
- Miyelodisplastik sendromlar
- Miyeloproliferatif bozukluklar
- Hodgkin dışı lenfoma
- Hodgkin hastalığı
- Kronik lenfositik lösemi
- Multipl myeloma
- Juvenil kronik miyeloid lösemi
Kötü Huylu Olmayan Bozukluklar
- Aplastik anemi
- Paroksismal nokturnal hemoglobinüri
- Fanconi anemisi
- Blackfan-Diamond anemisi
- Talasemi majör
- Orak hücreli anemi
- Şiddetli kombine immün yetmezlik
- Wiskott-Aldrich sendromu
- Doğuştan metabolizma hataları
Allojenik Kemik İliği Nakli Kimlere Uygulanır?
Allojenik kemik iliği nakli genellikle yüksek risk taşıyan ve ileri tedavi gerektiren durumlara sahip olan hastalara uygulanır. Bu tedavi, kötü huylu ve kötü huylu olmayan birçok hematolojik hastalığın tedavisinde kullanılan etkili bir yöntemdir. Aynı zamanda bağışıklık sistemi ciddi bir şekilde baskılanmış olan hastalarda donör hücrelerinin alınması gerekiyorsa allojenik kemik iliği nakli tercih edilir. Bu işlemin uygulanması için donör ve alıcı arasında tam HLA (insan lökosit antijeni) uyumu gerekir.
Donör Nasıl Seçilir ve Hazırlık Süreci Nasıldır?
Allojenik kemik iliği naklinin hasta için gerekli bir tedavi olduğu belirlendikten sonra uygun bir donör aramaya başlanır. Donör, aile üyesi, akraba veya genetik benzerlik olmayan yabancı biri olabilir. Naklin başarı şansını artırmak için eşleşme önemlidir.
Nakle başlamadan önce hasta bir şartlandırma tedavisi alır. Bu tedavi radyasyondan ve kemoterapiden oluşur. Hastaneye yatırıldıktan kısa bir süre sonra kemoterapi ve radyasyon tedavisi başlatılır. Bu şekilde kalan kanser hücreleri yok edilir ve bağışıklık sistemi baskılanır. Bağışıklık sistemini zayıflatarak donör hücrelerinin reddedilmesinin engellenmesi amaçlanır. Nakledilen yeni hücrelerin kan dolaşımı yoluyla hastanın kemik iliğine hareket etmesini ve burada donör hücrelerinin büyümesini bu şartlandırma tedavisi sağlar.
Nakil İşlemi Nasıl Gerçekleştirilir?
Kök hücrelerinin veya kemik iliğinin nakli, son kemoterapi ve radyasyon dozundan 1-3 gün sonra gerçekleştirilir. Bazen hücreler nakledilmeden önce laboratuvarda iyileştirmeler yapılabilir. Donörden toplanan hücrelerde hiçbir değişiklik yapılmadığında değiştirilmemiş nakil olarak adlandırılır.
Nakil işlemlerinin ilk aşaması donörden kemik iliğinin toplanmasıdır. Anestezi altındaki donörün genellikle arka kalça bölgesine içi boş bir iğne yerleştirilerek kemik iliği toplanır. Bölgede yaklaşık bir hafta boyunca ağrı olabilir. Daha sonra basit bir kan nakline benzer nakil prosedürü uygulanır.
Nakil Sonrası Süreç Nasıldır?
Yeni kemik iliği nakledildikten hemen sonra iyileşmez. Yeni iliğin kök hücreleri kemiklere gider ve bir büyüme sürecinden geçer. Nakil işlemi sonrasında hastanın tedavi ve takip süreci en az 1 yıl boyunca devam etmelidir.
Nakil Sonrası Olası Komplikasyonlar Nelerdir?
Nakil sonrası karşılaşılabilecek bazı önemli komplikasyonlar şunlardır:
- Red ve Greft Başarısızlığı: Nakledilen hücreler, hastanın bağışıklık sistemi tarafından yok edilebilir veya kemik iliği hücreleri yeterince işlev göremeyebilir. Bu durum genellikle nakilden sonra ilk 60 gün içinde ortaya çıkar ancak daha geç de olabilir.
- Enfeksiyonlar: Nakil sonrası kullanılan bağışıklık baskılayıcı ilaçlar nedeniyle, hastalar enfeksiyonlara karşı daha savunmasızdır. Özellikle mantar ve virüs enfeksiyonları riski artar. Bunun için enfeksiyon önleyici tedbirler alınır.
- Genitoüriner Toksisiteler: Nakil öncesi yüksek doz kemoterapi bazı idrar yolu sorunlarına, özellikle hemorajik sistite neden olabilir. Bu komplikasyon, uygun ilaçlar ve sıvı tedavisi ile kontrol altına alınabilir.
- Karaciğer Toksisiteleri: Nakil sonrası karaciğerin damarlarında oluşan hasar, kilo artışı, karın ağrısı ve sıvı birikimi gibi belirtilerle kendini gösterebilir. Bu durum, uygun tedavi ve bazı ilaçlarla yönetilir.
- Akut Graft-Versus-Host Hastalığı (GVHD): Hastaların yaklaşık yarısında Graft-Versus-Host hastalığı görülür. Bu hastalık allojenik kemik iliği nakline karşı en önemli bariyeri temsil eder. Graft-Versus-Host hastalığı akuttur ve genellikle nakilden sonraki ilk 100 gün içinde ortaya çıkar. Yeni hücreler, hastanın dokularına saldırabilir. Bu hastalık deri, mide-bağırsak sistemi ve karaciğeri etkileyebilir. Şiddeti değişebilir ve tedavi edilmesi gerekebilir.
Bu komplikasyonlar, nakil öncesi risk değerlendirmeleri ve sonrası dikkatli bakım ve takiple yönetilmeye çalışılır.
Sık Sorulan Sorular
Allojenik Kemik İliği Nakli ile Otolog Kemik İliği Nakli Arasındaki Farklar Nelerdir?
Otolog kemik iliği naklinde kök hücreler nakil yapılacak olan hastadan alınır. Yani hastanın donörü kendisidir. Allojenik transplantasyon ise kök hücrelerin hasta dışındaki bir donörden alınmasıdır. Bu donör akraba veya yabancı bir kişi olabilir.
Hangi Kriterlere Göre Uygun Donör Seçilir?
Allojenik kemik iliği nakli için donör seçiminde hastalığın türü, durumu ve donör bulma aciliyeti gibi faktörler dikkate alınır. Donör seçiminde bakılan en önemli durumlardan birisi greft reddini önlemek için alıcı ve donörün yakın doku eşleşmesi olmasıdır. Greft reddi hastanın bağışıklık sisteminin, donör hücrelerini yabancı olarak algılaması ve bunu yok etmeye çalışmasıdır. Donör ve alıcı iyi eşleştiğinde greft reddi nadir görülür.
Allojenik Kemik İliği Nakli Öncesinde ve Sonrasında Hasta ve Donör Nasıl Hazırlanır?
İyi bir eşleşmenin söz konusu olduğunda donöre nakil süreci hakkında bilgi verilir. Anlatıldıktan sonra donör bağış yapmaya karar verirse bir onay formayı imzalatılır, bağışçı hiçbir zaman zorlanmaz ve karar tamamen ona aittir. Daha sonra donörün sağlık durumunun iyi olduğundan emin olmak için muayene ve bazı testler yapılır.
Nakilden önce hastanın vücudunu hazırlamak için kemoterapi ve radyasyon terapisinden oluşan şartlandırma tedavisi yapılır. Bu tedavinin amacı vücutta kalan kanser hücrelerini öldürmek ve kemik iliği boşluklarında donör hücrelerine yer açmaktır. Nakil süreci birçok hasta için psikolojik anlamda da zordur, bu nedenle hasta duygusal olarak hazırlanır. HLA kan testi, kemik iliği biyopsisi, tam fiziksel muayene, bilgisayarlı tomografi elektrokardiyogram gibi kan testleri, tam kan sayımı, hepatit B ve HIV gibi virüslere yönelik tarama testleri yapılır.
Nakil sonrasında donörler için pek fazla riski yoktur, ciddi komplikasyonlar görülmez. Anesteziden kaynaklı boğaz ağrısı veya mide bulantısı gibi sorunlar görülebilir. Ancak ilk haftada bazı komplikasyonlar ve toksisiteler görülebilir. Kanserin geri dönme olasılığı vardır. Bu nedenle nakil sonrası bakım ve takip önemlidir.
Nakil İşlemi Sırasında ve Sonrasında Hastayı Bekleyen Aşamalar Nelerdir?
Nakil işlemi sırasında hasta uyanık olur, bu acı veren bir işlem değildir. Donör hücreleri hazır olduğunda hastaya verilir. Hasta taburcu olduktan sonra yaklaşık bir yıl boyunca iyileşme sürecine girer. İlk birkaç hafta boyunca halsizlik hissedilebilir.
Allojenik Kemik İliği Naklinde Graft Versus Host Hastalığı (GVHD) Nedir ve Nasıl Yönetilir?
Allojenik kemik iliği nakillerinde Graft Versus Host hastalığı (GVHD) yaygın görülen bir komplikasyondur. Donörün bağışıklık hücreleri hastanın vücudunu yabancı olarak gördüğünde belirli organlara genellikle deriye ve karaciğere saldırabilir. Bu durum enfeksiyon olasılığını artırır. Hastalık akut ve kronik olarak ikiye ayrılır. Akut türde nakilden hemen sonra başlar ve kısa bir süre devam eder. Kronik türde ise daha sonra başlar ve uzun bir süre devam eder. Graft Versus Host hastalığı, hastaya bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar verilerek önlenmeye çalışılır.
Nakil Sonrası Enfeksiyon Riskini Azaltmak İçin Hangi Önlemler Alınır?
Nakil sonrası bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar kullanıldığı için, allojenik kök hücre nakli geçiren hastalar, otolog kök hücre nakli geçiren hastalara göre bakteriyel, fungal ve viral enfeksiyonlara karşı daha fazla risk altındadır. Enfeksiyonları önlemek amacıyla rutin olarak profilaksi yapılır.
Allojenik Kemik İliği Nakli Sonrası Uzun Vadeli İzlem ve Bakım Nasıl Gerçekleştirilir?
Allojenik kemik iliği nakli sonrası uzun vadeli izlem ve bakım hasta ile sağlık ekibi arasındaki sürekli iletişimi ve koordinasyonu gerektirir. Hastanın sağlığını korumak ve komplikasyonları önlemek için kritik öneme sahiptir. Hastanın belirli aralıklarla uzman doktorlar tarafından muayene edilmesi ve bazı tetkiklerin yapılması gerekli olduğundan düzenli kontrolleri aksatmamak mühimdir. Kişisel hijyen ve hastanın yaşadığı evin temizliğine özen gösterilmelidir. Çiğ meyve ve sebzeleri tüketmekten kaçınmalı besinler dikkatlice temizlenmelidir.
İyileşme sürecinizi en iyi şekilde yönetmek için düzenli olarak sağlık kontrollerinizi yaptırmanız önemlidir. Nakil sonrası herhangi bir sorun yaşadığınızda veya endişeleriniz olduğunda, hemen bir uzmana başvurmanız önerilir.
